Үйдегі дыбыстарды автоматтандыру

Күні: 18.10.2023 ж

Сіз балаңыздың сөйлеуіне алаңдайсыз ба? Сіздің оқушыңыз логопед сабағына барады (немесе барды), бірақ оның дыбыстық айтылуы әлі де түзетілмеген. Сонымен қатар, логопедтің кабинетінде (немесе дұрыс қайталауды сұрағанда) дыбыстар анық, бірақ еркін сөйлеуде бала бірдей дыбыстарды бұрмалап айтады. Бұл дыбыстың айтылуын түзету процесі «автоматтандыру» деп аталатын сатыда екенін білдіреді. Бұл кезеңнен өту жылдамдығы жеткізілетін дыбыстарды автоматтандыруды жаттықтыру жиілігіне байланысты. Ең дұрысы, күнделікті автоматтандыруды оқыту күніне кемінде 5-15 минут қажет. Бұл кеңес қамқор және ойлайтын ата-аналарға логопед тағайындаған дыбыстарды балаларының сөйлеуіне енгізуге көмектеседі.
Дыбысты автоматтандыру дегеніміз – оны буынға, сөзге, сөйлемге, үйлесімді сөйлеуге енгізу. Физиологиялық тұрғыдан алғанда дыбысты автоматтандыру кезеңі әртүрлі сөйлеу материалында шартты рефлекторлық сөйлеу-моторлық байланыстарды бекіту болып табылады. Жеткізілген дыбыс әлі де өте нәзік, күшейтусіз шартты рефлекстік байланыс тез бұзылуы мүмкін.
Берілген дыбысты бала ұзақ немесе бірнеше рет қайталау арқылы толық дұрыс және анық айтқанда ғана берілген дыбысты автоматтандыруға көшуге болады. Ешбір жағдайда буындар мен сөздерге әлі анық айтылмаған дыбысты енгізбеу керек, өйткені бұл тек дұрыс емес дағдыларды біріктіруге әкеледі және айтылуды жақсартпайды.Дыбыстардың айтылуында ақауы бар балаларда сөздердің, сөйлемдердің және т.б. дұрыс айтылмаудың бекітілген стереотиптері болады.
Дыбысты автоматтандыру оңайдан қиынға, қарапайымнан күрделіге қарай принцип бойынша жүзеге асырылады.
Берілетін дыбысты автоматтандыру қатаң дәйектілікпен жүзеге асырылуы керек:
буындардағы дыбысты автоматтандыру (тікелей, кері, дауыссыз дыбыстардың тіркесімен);
сөздердегі дыбысты автоматтандыру (сөздің басында, ортасында, соңында);
сөйлемдегі дыбысты автоматтандыру;
таза айтқанда, тіл бұрмаларында және поэзияда дыбысты автоматтандыру;
қысқа, содан кейін ұзақ әңгімелердегі дыбысты автоматтандыру;
сөйлеу тілінде дыбысты автоматтандыру.
Сөйлеудің дыбыстық (дыбыстық айтылу және дыбысты ажырату) жағының дамуымен қатар дыбыстарды автоматтандыру кезеңінде сөздік қоры байып, жүйеленіп, сөйлеудің грамматикалық құрылымы қалыптасады.
Дыбысты автоматтандыру кезеңінің негізгі міндеті – берілген дыбысты буынға, сөзге, сөйлемге біртіндеп, дәйекті түрде енгізу.
(өлеңдер, әңгімелер) және баланың өз бетінше сөйлеуіне. Алдыңғы материалды меңгерген жағдайда ғана жаңа материалға көшуге болады. С дыбысына мысал келтірейік.
Буындардағы дыбысты автоматтандыру.
Ең алдымен дыбыс буынға енеді. Буын - сөзбен салыстырғанда қарапайым сөйлеу бірлігі. Сонымен қатар, буындар мағынасыз, сондықтан балада сөздерді айтуда стереотиптер болмайды, бұл олардың автоматтандырылуын жеңілдетеді. Мысалы, буындардағы «С» дыбысын автоматтандыруда тұрлаулы дауыссызды а, ы, о, у дауыстыларымен байланыстырамыз, алдымен тура буындарда: са, сы, со, су, сосын кері буындарда: ac, ыс , ос, ус, одан әрі дыбыс дауысты дыбыстардың арасында болатын буындарда: аса, асы, асо, асу, ыса, ең соңында, дауыссыз дыбыстардың тіркесімі бар буындарда (балада бұзылмаған дауыссыз дыбыстар алынады) : сто, ста, спа, сма,сны, ско.
Сөздегі дыбыстарды автоматтандыру.
Сөздегі автоматтандыру әуелі буынға (ша – бақша) қарай жүзеге асады. Бастапқы кезеңде берілген дыбыс сөздің басында тұрған сөздердің айтылуы, одан соң дыбысы сөздің аяғы мен ортасында тұрған сөздер бекітіледі. Алғашында дыбыс дыбыстық құрамы жағынан қарапайым, құрамында үзік дыбыстары жоқ сөздерде, кейін дауыссыз дыбыстардың тіркесімі бар сөздерде автоматтандырылады. Дыбысты автоматтандыру үшін олар шағылысқан қайталау, суреттегі сөздерді өз бетінше атау, сөздерді оқу әдістерін қолданады. Баланы берілген дыбысы бар сөздерді іздеуге бағыттайтын пайдалы тапсырмалар (берілген дыбыс бар сөздерді ойлап табу).Сөздегі дыбыстарды жаттықтырумен шектеліп қалмай, шығармашылық жаттығуларды, ойындарды енгізіп, жеке сөздерді айтудан олармен сөз тіркестерін құруға және қысқа сөйлемдерге көшу керек.
Сөздегі дыбыстарды автоматтандыру – ұзақ мерзімді жүйелі оқытуды қажет ететін жаңа дағдыны дамыту. Сондықтан сөздегі дыбыстың әрбір орны үшін – басында, ортасында, соңында 20-30 сурет таңдалады (сызбаны өзіңіз салуға болады). Суреттерді іріктеу буындарды таңдау принципіне сәйкес келеді, яғни атауларында жұмыс буындары бірдей тізбекте (тікелей, кері, дауыссыз дыбыстардың тіркесімі бар) суреттер алынады.
Бір сабақта 10–16 сөз беріледі және әрқайсысы автоматтандырылған дыбысқа баса назар аудара отырып, 4–5 рет айтылады (айтуға көп уақыт кетеді). Қарапайым бір буынды сөздердегі «с» дыбысын автоматтандыру (сөз басындағы дыбыс): бақ, ірімшік, шырын, сорпа, құрғақ.
Қарапайым бір буынды сөздердегі «с» дыбысын автоматтандыру (сөз соңында дыбыс): орман, түлкі, салмақ, мұрын.
Дауыссыз дыбыстардың тіркесімі бар бір буынды сөздердегі «с» дыбысын автоматтандыру: отар, үстел, орындық, жапырақ,бұта, көпір.
Қарапайым екі буынды сөздердегі «с» дыбысын автоматтандыру (сөздің басында дыбыс): шана, үкі, Соня, сода, құрғақ.
Қарапайым екі буынды сөздердегі «с» дыбысын автоматтандыру (сөздің ортасында, сөздің соңында дыбыс): ара, өру, таразы, сұлы және т.б.
Дауыссыз дыбыстардың тіркесімі бар екі буынды сөздердегі «с» дыбысының автоматтандырылуы: сөмке, қызылша, шыны, отар, дулыға, бет перде, көктем, тостаған, т.б.
Үш буынды дауыссыз сөздердегі «с» дыбысын автоматтандыру: етік, крекер, ұшақ.
Дауыссыз дыбыстардың тіркесімі бар үш буынды сөздердегі «с» дыбысын автоматтандыру: орындық, қадамдар, қырыққабат.
Дауыссыз төрт буынды сөздердегі «с» дыбысын автоматтандыру: қырқыншы, дымқыл.
Дауыссыз дыбыс шоғыры бар төрт буынды сөздердегі «с» дыбысын автоматтандыру: таба.

Бұл кезеңде дыбыстық талдау мен синтездің күрделі түрлерімен де жұмыс жүргізіледі, сөздегі дыбысты оқшаулау, оның басқа дыбыстарға (қай дыбыстан кейін, қай дыбысқа дейін) қатысты орнын анықтау қабілеттерін дамыту. Бұл жұмыс автоматтандыру процесінің тиімділігіне ықпал етеді. Сөздің дыбыстық құрамын анық және жылдам анықтай білу автоматтандыру кезеңін дұрыс және тез аяқтау үшін қажет.
Сөйлемдегі дыбысты автоматтандыру.
Сөйлемдердегі дыбысты автоматтандыру жаттыққан сөздер негізінде, сол реттілікпен жүзеге асады. Алғашында орташа дыбысты қамтитын сөйлемдер ұсынылады, кейінірек автоматтандыру осы дыбыспен қаныққан сөйлеу материалында жүзеге асырылады (сөйлемнің әрбір сөзінде автоматтандырылған дыбыс бар). Бақшада аралар ызылдайды. Саньяның ұзын мұрты бар. Санья скутерге мінеді. Соняның жаңа күзгі етіктері бар. Оксана шанамен төбеден түседі.
Таза тілде, тілде және поэзияда дыбысты автоматтандыру.Балаларға сөз тіркестерін, тілдерді бұрмалауды және тақпақтарды қайталау немесе жаттау ұсынылады.
Ас-ас -асБіздің үйде ананас бар.
Ос-ос-ос Соняның сөмкесінде кокос жаңғағы бар.
Мұрты - мұрты - мұрты - Соняның терезесінде фикус бар.
Ыз - ыз - ыз - Денис, қымыз іш.
Соня мен Саньяның торында мұрты бар сом бар.
Бақша қараңғы, бәрі ұзақытқа ұйықтап жатыр. Бір үкі ұйықтамайды, бұтақта отырады.
Кеңес
Баланың қызығушылығын тудырмайтын нәрсені үйрету қаншалықты қиын екені белгілі. «Міндетті», «міндетті түрде», «сен міндеттісің» деген сөздерден бас тартудан бастаңыз. Ересектердің бұл жалықтыратын сөздері әдетте баланың үйрететін нәрсеге ашық немесе жасырын қарсы тұруына әкеледі. Баланың өзі сізбен бірге оқығысы келетіні өте маңызды. Бұл сыныптар баланың өміріне органикалық түрде еніп, оның қызығушылықтары мен хоббилеріне сәйкес келгенде болады. Егер сіздің балаңыз сізбен оқудан қыңырлықпен бас тартса, оны қорлауға асықпаңыз, бірақ өзіңіздің қателесіп жатқаныңызды түсінуге тырысыңыз.
Логопедиялық сабақтар, басқалар сияқты, бізге шығармашылық пен қиялды көрсетуге мүмкіндік береді. Бұл үшін кез келген қолайлы сәтті пайдаланып, балаңызбен ойнауды үйреніңіз.
Дыбыстың айтылуын түзету үшін логопедпен жұмыс істей бастаған көптеген адамдар тапсырмалардың әдетте монотонды және бірнеше қайталауды қажет ететіндігіне тез тап болады. Дыбыспен жұмыс жасау, оны шығарудан бастап өз бетінше сөйлеуде қолдануға дейін жаңа күрделі дағдыны дамыту болып табылады. Кез келген шеберлік сияқты, бұл іс жүзінде күш, уақыт пен белгілі бір жүйені, соның ішінде үй тапсырмасын орындауды талап етеді. Сабақтардың нәтижесі көбінесе дыбыс бойынша қызықсыз жұмысты бірлескен, сондықтан қызықты ойынға айналдыра алатыныңызға байланысты. Ойын сізге екпінді сөйлеудің нақты айтылу жағынан қызықтырақ мәселелерді шешуге ауыстыруға мүмкіндік береді - «ойлан», «есте сақта», «табу» т.б. Әрине, сіздің жаттығуыңыздың негізгі мақсаты - дыбыстарды дұрыс айту - ойын бойы сақталуы керек.
Осы уақытта сіз өз ойындарыңызды ойлап тапқан кезде, біз сізге дыбыстары бар бірнеше сәтті және жиі қолданылатын ойындарды ұсынамыз. Бұл ойындар сөздегі дыбыстарды автоматтандыру кезеңінен бастап қолданылады. Оқшауланған дыбысты қою және бекіту және оны буындарда айту кезеңі логопедтің бақылауымен өтуі керек.
«Жұмбақтар».
Бұл ойын үшін сізге қажет: атауында дыбыс бар 6-7 сурет немесе ойыншықтар. Балаңызбен бірге өз дауысыңызбен қалаған дыбысты ерекшелеп, оларды атаңыз. Содан кейін олардың кез келгенін сипаттаңыз, бала не туралы екенін болжап, қалаған суретті немесе ойыншықты атау керек. Ойынды бірнеше рет қайталаңыз. Енді балаңызға көшбасшы рөлін ұсыныңыз. Мүмкін болатын қателіктеріңіз баланың ойынға деген қызығушылығын арттыратыны сөзсіз.
«Не жетіспейді?»
Сіз бірдей суреттерді немесе ойыншықтарды пайдалана аласыз. Балаңызды қайтадан суреттерді мұқият қарап шығуға, олардың атын атауға, есте сақтауға және көздерін жабуға шақырыңыз. Осы уақытта бір немесе екі суретті алып тастаңыз. Бала көзін ашып, не жетіспейтінін айтуы керек. Балаңызбен рөлдерді ауыстыра отырып, ойынды бірнеше рет қайталаңыз.
«Не өзгерді?»
Бұл алдыңғы ойынның нұсқаларының бірі. Суреттердің орындарын өзгертуге, жоюға, суреттерді аударуға, жаңаларын қосуға болады. Бала барлық өзгерістер туралы айтуы керек.
«Не артық?»
Суреттерді әртүрлі критерийлер бойынша топтастыруға болатындай етіп таңдаңыз (сіз лотодағы суреттерді пайдалана аласыз, олардың ішінен аты қажетті дыбысы барларды таңдай аласыз). Балаңыздан артық затты тауып, атауды сұраңыз және оның таңдауын түсіндіріңіз.Можно научить ребенка видеть лишнее слово, выделяя место звука в слове, определяя количество слогов. Даже отсутствие закрепляемого звука в слове может стать поводом для его исключения.
«Айналамыздағы сөздер».
Балаңыздан жан-жағына мұқият қарап, атауларында қажетті дыбыс бар барлық заттарды атауды сұраңыз. Сөздерді атаңыз кейде қателесуді ұмытпаңыз және балаңызға қатеңізді байқап, оны түзетуге мүмкіндік беріңіз. Содан кейін ойынды күрделендіріңіз - белгілі бір тақырып бойынша тұрақты дыбысы бар сөздерді есте сақтаңыз, мысалы: « Р дыбысы бар жануарларды атаңыз» (керік, мүйізтұмсық, жолбарыс, пантера, кенгуру, жираф) немесе «Қыс мезгілін атаңыз» р дыбысы бар сөз» (қар, аққала, ақшақар, бульфин, скутер, қар, суық, шана). Сіз бұл ойынды кез келген бос минутты пайдаланып, кез келген жерде ойнай аласыз: мектепке барар жолда, көлікте, кезекте. Бұл ойынды үйде доппен ойнауға болады. Бала бірте-бірте, өзі үшін сезілмейтін түрде күшейтіліп жатқан дыбысты тек жеке сөздерде ғана емес, сөз тіркестерінде де дұрыс айта бастайды. Фразада қажетті дыбысы бар мүмкіндігінше көп сөздер болуы керек. Баланың өзі сөз тіркестерін алдымен сіздің көмегіңізбен, содан кейін онсыз ойлап тапса жақсы. Қысқа, күлкілі өлеңдер шығарсаңыз, тіпті жақсы. Оларды есте сақтау оңай, бала оларды барлығына - отбасы мен достарына ықыласпен айтады
«Қатені тап».
Бұл ойын баланы сөйлемнің мағынасына назар аударуға үйретеді. Ол сөйлемдегі мағыналық қатені тауып, оны түзетуі керек. Сөйлем мысалдары: «Еден үстелде», «Үйді ит күзетеді», «Ешкі қырыққабатты жейді». Жағдайлардың абсурдтылығы әрқашан балаларды қызықтырады. Балаға оның ақымақ емес екенін және ешқашан алданып, бос сөзбен ұсталуына жол бермейтінін білу рахат береді. Балаңызбен бірге абсурдтардың поэтикалық нұсқаларын ойлап көріңіз.
Әдебиетте сіз көптеген тілдік бұрауларды, балалар рифмаларын, санау рифмаларын, тақпақтарды, қысқа өлеңдер мен диалогтарды таба аласыз; оларды сабақтарыңызда қолданыңыз. Бірақ бәрін жаттап алмау керек, балаңызға ұнағанын таңдау керек. Балалар таңдауды жақсы көреді. Әрекет балаға қуаныш әкелсін - нәтиже көп жағдайда осыған байланысты.
Кішкентай оқушыңыз үшін ең пайдалы нәрсе - сіздің бірлескен іс-әрекетке деген шынайы қызығушылығыңыз және оның жетістігіне қуаныш болып табылады. Балаңызды оқыту, онымен күн сайын жұмыс істеу арқылы сіз өзіңіздің қызықты шешімдеріңізді табасыз.

Обучая своего ребенка, занимаясь с ним день за днем, вы обязательно найдете свои интересные решения.