Баланың мектепке сөйлеу дайындығы.

Мектептің күрделі бағдарламалары мен тікелей мектеп оқуы болашақ бірінші сынып оқушысын қатаң шеңберге қояды. Мектепте оқу оның бүкіл өмірін түбегейлі өзгертеді: оның өзін-өзі бағалауы және ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынасы. Барлық осы сынақтардан арнайы дайындықсыз өту өте қиын. Көптеген ата-аналар мұны түсінеді, бірақ «Мектепке дайындық» ұғымына не кіретінін әрдайым дұрыс елестете бермейді.
Мектепке дайындық-бұл тек оқу және санау жаттығулары ғана емес, сонымен қатар қажетті оқу құралдарын сатып алу ғана емес, баланың функционалды дамуы, ол болашақта оған мектеп бағдарламасын сәтті орындауға көмектеседі. Мектепте оқыту балаға сөйлеуге, назар аударуға, есте сақтауға жаңа талаптар қояды.
Біздің сөйлеу-бұл қарым-қатынас процесі, сондықтан мектепте оқуға дайын немесе дайын емес болу көбінесе сөйлеуді дамыту деңгейімен анықталады. Шынында да, ауызша және жазбаша сөйлеу арқылы бала бүкіл білім жүйесін игеруі керек. Мектепке дейін сөйлеуді жақсы дамытса оқушы оқуды және жазуды тезірек меңгереді .
Бала бірінші сыныпқа түскен кезде сөйлеу жүйесінің компоненттері қалай дамуы керек.
Сөйлеуге дайындықтың негізгі көрсеткіштері:
1. Сөйлеудің дыбыстық жағын қалыптастыру.
Бала барлық фонетикалық топтардың дыбыстарын дұрыс, нақты дыбыстауға ие болуы керек.
2. Фонемалық процестердің толық қалыптасуы.
Бала ана тілінің фонемаларын (дыбыстарын) ести және ажырата білуі керек.
3. Дыбыстық әріпті талдауға және сөйлеудің дыбыстық құрамын синтездеуге дайын болу.
Бала сөздің құрамынан бастапқы дауысты дыбысты ажырата білуі керек; үш дыбыстан дауысты дыбыстарды талдау; кері буынды талдау дауысты-дауыссыз; сөздегі бірінші және соңғы дауыссыз дыбысты есту және ажырату және т. б. балалар «дыбыс», «буын», «сөз», «сөйлем», «дыбыстар» терминдерін білуі және дұрыс қолдануы керек дауысты, дауыссыз, дауысты, саңырау, қатты, жұмсақ. Сөз схемасымен, тілінген Әліппемен жұмыс істей білу, мақал-мәтел оқу дағдылары бағаланады.
4. Сөзжасамның әртүрлі тәсілдерін қолдана білу.
Балалар азайтатын мағынасы бар сөздерді дұрыс қолдана білуі керек, сөздерді қажетті формада қалыптастыра білуі керек, сөздердің арасындағы дыбыстық және семантикалық айырмашылықтарды ажырата білуі керек: аң терісі, аң терісі; зат есімдерден сын есімдерді қалыптастыру.
5. Сөйлеудің грамматикалық құрылымының қалыптасуы.
Балалар кеңейтілген фразалық сөйлеуді қолдана білуі керек, сөйлеммен жұмыс істей білуі керек; қарапайым сөйлемдерді дұрыс құру, сөйлемдердегі сөздердің байланысын көру, сөйлемдерді екінші және біртекті мүшелермен тарату; деформацияланған сөйлеммен жұмыс істеу, қателіктерді өз бетінше табу және оларды жою; тірек сөздер мен суреттер бойынша ұсыныстар жасау. Меңгеруі пересказом әңгіме сақтай отырып, мағынасы және мазмұны. Әңгіме-сипаттаманы өзіңіз құрастырыңыз.
Сөйлеуді дамытудың әртүрлі аспектілеріне қандай талаптар қойылады: лексика, сөйлеудің грамматикалық құрылымы және үйлесімді сөйлеу. Сөздік қор
7 жасында баланың жеткілікті үлкен сөздік қоры болуы керек (шамамен 2000 сөз). Өз сөзінде ол сөйлеудің барлық бөліктерін белсенді қолдануы керек (зат есімдер, сын есімдер, етістіктер, үстеулер, антонимдер, синонимдер, сан есімдер, предлогтар), сөздердің бейнелі мағынасын түсіну, объектілер тобы үшін жалпылама ұғымдарды таңдау, көп мағыналы сөздерді білу. Балаңызды келесі параметрлер бойынша тексеріңіз:
* Жануарлар мен олардың балапандарын атаңыз. Тауықта-тауық; мысықта ... ит ... сиырда... Аюда ... және т. б.
* Кім не істейді? Әр жануарға оның әрекетін таңдаңыз.Балық-жүзу, жылан..., Бақа..., Ит үреді, шошқа ... сиыр...т. б.
* Заттардың әр тобын бір сөзбен атаңыз.
Алма, алмұрт, банан, апельсин. Орындық, төсек, үстел. Қыс, көктем, жаз, күз. Еділ, Днепр, Енисей, Кама. Ресей, Франция, Қытай, Бразилия. т. б.
* Кім не істейді? Мұғалім-балаларға сабақ береді, дәрігер..., бояушы, суретші ... т.б.
* КІМ? сұрағына қандай атаулар, қандай заттар жауап береді?, ал қандай сұрақ туындайды? Қарындаш-не?, қоян..., кітап..., бала..., көйлек ... т.б.
* Ол, олар сөзінің мағынасына сәйкес келетін заттарды таңдаңыз.
Шелек..., қайық..., қолғаптар..., күн..., шаңғылар..., қолшатыр..., бас..., бұлт...т. б.
* Жұмбақ шешу.
* КӨП МАҒЫНАЛЫ СӨЗДЕР
. Тіл-сағатта, адамда, етікте ... т. б.

Сөйлеудің грамматикалық құрылымы

Сөйлеудің грамматикалық құрылымының қалыптасуы-бала сөзжасам мен сөзжасамның әртүрлі тәсілдерін қолдана білуі керек (сөздерді кішірейтетін жұрнақтармен дұрыс қолдана білу, сөздерді қажетті формада қалыптастыру, зат есімдерден сын есімдерді қалыптастыру, зат есімдерді сандар, істер, етістіктер бойынша өзгерту, предлогтарды түсіну және қолдану, сан есімдер мен сын есімдерді зат есімдермен үйлестіру).
* Жеке және көпше түрдегі заттарды атаңыз.
Марғау-марғаулар, ағаш-ағаштар, алма..., кәмпит ... т. б.
* Екі сөзден бір сөз құрастыр. Өзі ұшады-ұшақ, көк көздер-көк көзді, жылуды жақсы көреді..., тұз аз..., өзі қайнатады ... т. б.
* Жаңа сөздерді қалыптастырыңыз. Кірпіш үй-кірпіш, мыс монета...т. б.
* ҚАЛАЙМЫН және ЖАСАЙМЫН сөздерін сөйлемдегі басқа сөздермен байланысты етіп өзгерт. Мен аулада серуендегім келеді. Біз ...хайуанаттар бағына барамыз. Сіз ... футбол ойнаңыз, сіз..., ол..., олар ... т. б.
* Сөйлемдердегі көмекші сөздерді дұрыс қолдану. Бала суда жүзеді. Судан шығады. Судың жанында күнге қыздырынады. Бұтаның астындағы саңырауқұлақ ( алдында, жанында, артында) т. б.

Үйлесімді сөйлеу

7 жасқа дейін бала:
шағын әңгімелер мен ертегілерді қайталау;
сурет бойынша, суреттер сериясы бойынша әңгіме құрастыру;
мәтін бойынша сұрақтарға жауап беру.
Қайталау кезінде (әңгіме) назар аударыңыз
- баланың мәтінді түсінуі (ол негізгі ойды дұрыс тұжырымдауы керек);
- мәтінді құрылымдау туралы (ол қайталауды (әңгіме) дәйекті және дәл құрастыра білуі керек);
- лексикаға (сөздерді қолданудың толықтығы мен дәлдігі);
-грамматикаға (ол сөйлемдерді дұрыс құрастыруы керек, күрделі сөйлемдерді қолдана білуі керек).
Қолда бар алғышарттар негізінде бастауыш мектеп жасында оқуға қажетті жаңа қасиеттер қалыптаса бастайды. Мектепке дайындық мектепке барар алдында қалыптасады және бірінші сыныпта аяқталмайды, өйткені ол білім мен идеялардың сапалық сипаттамасын ғана емес, сонымен бірге ойлаудың жалпылама белсенділігінің даму деңгейін де қамтиды.
Ауызша қарым — қатынас жасауға мүмкіндік беретін және мектепте оқуға дайындайтын грамматикалық дұрыс, лексикалық бай және фонетикалық тұрғыдан айқын сөйлеуді қалыптастыру баланы мектепке дейінгі мекемелерде және отбасында оқыту бойынша жалпы жұмыс жүйесіндегі маңызды міндеттердің бірі болып табылады.
Жақсы дамыған сөйлеу қабілеті бар бала басқалармен оңай араласады, өз ойларын, тілектерін анық білдіре алады, сұрақтар қоя алады, құрдастарымен бірлескен ойын туралы келісе алады.

 Ата-аналарға арналған жадынама

Болашақ бірінші сынып оқушысы не істей алуы керек:

1. Барлық дыбыстарды анық айту, жақсы артикуляция болу керек.
2. Сөздегі белгілі бір дыбысты интонациямен бөлектеу.
3. Сөздегі дыбыстың орнын анықтау.
4. Қысқа сөздердегі дыбыстардың саны мен реттілігін анықтау.
5. Дауысты, қатты және жұмсақ дауыссыз дыбыстарды ажырату.
6. Сөздегі буындардың санын анықтау, ұғымдарды ажырату: дыбыс, буын, сөз, сөйлем.
7. Сөйлемдегі оның реттік нөмірі бойынша сөзді атау.
8. Тақырыптар тобын жалпылама сөзбен атау.
9. Біртүбірлі сөздерді табу.
10. Ұсынылған сөздерден сөйлемдер құрау.
11. Сурет бойынша әңгіме, суреттер сериясы.
12. Сөздердің түсініксіздігін түсіну, берілген сөздің мағынасына қарама-қарсы мағынасы бар сөздерді атау.
13. Жанр бойынша мәтіндерді ажырату-өлең, әңгіме, ертегі.
14. Жұмбақтарды табу.