«Сауаттылыққа үйренудің қадамдары» -
Мектеп жасына дейінгі ата-аналарға арналған
логопедиялық топ.

Күні: 15.11.2023 ж

Мақсаты: ата-аналардың сауат ашуға дайындық процесі туралы түсінігін нақтылау.
Міндеттер: Ата-аналардың дыбыс, буын, сөз, сөйлем туралы білімдерін белсендіру;
Баламен іс-әрекетке мотивацияны дамыту;
«Сауаттылыққа уйрену» курсында ата-аналардың практикалық дағдыларын дамыту.

Мектепке дайындық кезінде бала нені үйрену керек? Сіздердің көпшілігіңіз балаңызға әріптерді үйрету жеткілікті деп есептейсіз және ол дұрыс оқи және жаза бастайды. Бірақ бұл үлкен қате түсінік! Бүгін мен балаларды сауаттылыққа үйрету туралы айтуды ұсынамын.
Сауаттылық деген не? Бұл оқу және жазу қабілеті. Бірақ жазбаша сөйлеудің ауызша сөйлеу негізінде қалыптасатынын еске салғым келеді. Ал сауаттылыққа үйрену қадамдары әріптер мен танысу емес, тілдің дыбыстық жүйесін меңгеру болуы керек. Сондықтан мектеп жасына дейінгі баланың фонематикалық есту қабілетін – сөйлеу дыбыстарын оқшаулау және ажырату қабілетін дамыту маңызды. Мектеп жасына дейінгі бала дыбыстық талдауды сөзбен жұмыс істеудің белгілі бір тәсілі – интонациялық екпін, ауызекі сөздегі дыбыстарды тізбектей ұзарту арқылы ғана меңгере алады, мысалы: сссон, сссон, сссон. Сөздегі дыбыстарды екпін түсіру, ерекшелеу әдісі ойында балаға жеңілірек. Мысалы: Аралардың ызылдағанын естідің бе? Дәл осылай ызылдап көрейік: жжжжжжж. Енді екі ара болғандай ара тілінде сқйлесейік. Мынадай: «Кел дос болайық. Сен қайда тұрасың? Ал мен осы үйде тұрамын. Маған қонаққа кел, мен саған бәлішпен, балмұздақ беремін». Балалар мұндай ойындарды ықыласпен ойнайды, алдымен үлкендермен қайталайды, содан кейін өз бетінше [Ж] дыбысы бар сөздерді тауып, оны «ара тілі» арқылы, ерекшелейді.
[B] дыбысын ұзарту үшін екі көліктің кездесуін ойнатуға болады: - Мен көкөніс әкеле жатырмын, ал сен не әкеліп жатырсың? Солға бұрылуды білесіз бе? Жарысайық, кім тезірек бастайды? ВВВВ Пароходтың ысқырығына еліктеп, «екі кеменің әңгімесі» ойыны баланы ууу дыбысын шығаруға үйретеді. Сөздердегі шшш және ссс дыбыстарын баса көрсету арқылы қарапайым сөйлеуді «жылан» тіліне айналдыру оңай. Бала ойнаған кезде сөздегі жеке дыбыстарды созып, күшейтуді үйренсе, оған сөзбен саналы жұмыс істеуге арналған жаңа тапсырмалар беруге болады.«Айтыңызшы, «шыбын» сөзі қай сөзден басталады? сөздегі бірінші дыбысты созыңыз: мммуха «Қабырға» сөзінде? ммм дыбысынан басталатын қандай сөздерді атай аласың?» Мектеп жасына дейінгі баланың сауаттылыққа апаратын жолы дыбыстар мен әріптермен ойнау арқылы өтеді. Өйткені, жазу – сөйлеу дыбыстарын әріпке аудару, ал оқу – әріптерді дыбыстық сөйлеуге аудару.
Оқу мен жазуды үйрену үшін бала екі маңызды ашуы керек: біріншіден, сөйлеудің дыбыстардан «құрылатынын» анықтау, содан кейін дыбыстар мен әріптер арасындағы байланысты ашу. Сауаттылыққа үйрену процесіне кіретін негізгі компоненттер:
- сөйлеудің дыбыстық жағын қалыптастыру, яғни. бала барлық фонематикалық топтардың дыбыстарын дұрыс, анық айтуы керек (ысқырық, ысқыру, үнді дыбысы);
- фонематикалық процестердің қалыптасуы, яғни ана тіліндегі дыбыстарды есту, ажырата білу;
- дыбыстық талдауға және сөйлеу композициясын синтездеуге дайындық, т.б. сөзден бастапқы дауысты дыбысты оқшаулау; дауысты дыбыстарды талдау; сөздегі бірінші және соңғы дауыссыз дыбысты естіп, анықтау;
- терминдермен танысу: «дыбыс», «буын», «сөз», «сөйлем», дауысты дыбыстар, дауыссыз дыбыстар, жуан, жіңішке, дауыссыз, дауысты;
- сөздер мен сөйлемдердің схемасымен жұмыс істей білу.
Айтқанымыздың, оқығанымыздың, жазғанымыздың бәрі сөйлеу. Сөйлеуді ауызша және жазуға болады. Ьіздің сөйлеуіміз сөйлемдерден тұрады. Ұсыныстар дегеніміз не? Сөйлемдер бір-бірімен мағыналық байланысқан сөздер. Сөйлемдер сөздерден құралады. Сөздер буын мен дыбыстан құралады.
Біз әр сөзден дыбыстарды естиміз. Бұл дыбыстар әртүрлі.
Дауысты дыбыстар – айтылу кезінде ауа ағыны еркін шығатын, оған ерін де, тіс те, тіл де кедергі келтірмейтін дыбыстар, сондықтан дауысты дыбыстар ән айта алады. Олар ән айтады (дауыс, айқай) және кез келген әуенді айта алады. Дауысты дыбыстар қызыл түспен белгіленеді.
Дауыссыз дыбыстар дыбыстар, айтылған кезде олар кедергіге тап болады: ерін, тіс немесе тіл («Б» дыбысын айтамыз - еріндер кедергі жасайды). Олар дауысты дыбыстармен дос болуға КЕЛІСЕДІ, олармен кез келген әуенді де айта алады (ма-ма-ма). Сол себепті бұл дыбыстарды ДАУЫСТЫ дыбыстар деп атаған. Жуан дауыссыз дыбыстар көк түспен, Жіңішке дауыссыз дыбыс жасыл түспен белгіленген.
Жіңішке дауыссыздыбысты жуан дыбыстан қалай ажыратуға болады? Жіңішке дауысты дыбысты айтқанда тіл жуан дауыссыз дыбысты айтқанға қарағанда таңдайға көбірек көтеріліп, ауа өтетін жолды тарылтады.
Сондай-ақ дауыссыз дыбыстардан кейін бірден дауысты дыбыстар (е, ё, и, ю, я) немесе (ь) келсе, жіңішке дыбыстар болады.
Ал егер олардан кейін басқа дауысты дыбыстар (a, o, у, ы, э) болса, қиын.
Әрқашан жұмсақ дыбыстар: [и’], [ч’], [щ’].
Әрқашан жуан дыбыстар: [ж], [ш], [ц].
Жуан белгі мен жіңішке белгі дыбыс емес, әріп!!!
Жазбаша дыбыстарды әріппен белгілейміз.
Мектепке дейінгі білім беру мекемесінде жүзеге асырылып жатқан бағдарламада балаларды оқуды үйренуге дайындау міндеттері анықталмаған. Үйдегі ата-аналар баласын оқуға үйрете алады, бірақ олар мынаны білуі керек:
- дыбыстар әріптерден ерекшеленеді. Біз дыбыстарды естиміз, оларды айтамыз және әріп жазамыз;
- әріптерді кқрсету негізінде оның ресми алфавиттік атауын емес, осы әріп тұрған дыбысты айту керек - мысалы, [м] дыбысын кенеттен айтамыз: м! және м әрпі бірдей аталуы керек: м! Ешбір жағдайда EM не ME айтылмайды. Жазу кезінде тек басып шығарылған үлгілерді береміз.
Әріптің суретін есте сақтауды әртүрлі тәсілдермен ұйымдастыруға болады:
- Әріпті үстелде жазу;
- қарындаштардан, санау таяқшаларынан, шілтерлерден, жіптерден басылған әріпті орналастырыңыз;
- манка немесе басқа ұсақ дәндерге саусағыңызбен әріптерді жазу;
- үлкен және кіші түймелерден, моншақтардан, бұршақтардан және т.б.
- қағаздан әріптің суретін қиып алу;
- ермексаздан қамыр жаса;
- плакатқа әртүрлі көлемдегі, әртүрлі түстердегі әріптерді жазу:
- мәтіндегі қажетті әріпті таңдау (астын сызу).

Ал енді мен сендерді аяқтарыңды созуға және айтқанымды есте сақтауға ұсынамын:
- сөйлеу дегеніміз не? – (бәз айтқан және жазғанның бәрі)
- сөйлеу формалары – (ауызша және жазбаша)
- Біздің сөзіміз неден тұрады? – (сөйлемдерден)
- қандай сөйлемдер? – (мағынасы жағынан бір-бірімен байланысқан сөздер)
- сөздер неден жасалған? – (сөздер буын мен дыбыстан тұрады)
- қандай дыбыстар бар? – (дауысты және дауыссыз дыбыстар)
-дыбыстардың әріптерден айырмашылығы қандай? (дыбыстарды естиміз, айтамыз, әріптерді жазамыз)
Бала сөйлеу ағынындағы дыбыстарды естіп, ажырата алса, сауатты немесе жазуды толық меңгере алады. Әйтпесе, құлақпен естігенде ол әріптерді өткізіп жібереді немесе қайта реттейді. Сондықтан мектепке дейінгі кезеңде баланың сөйлеу және фонематикалық есту өабілетін дамытуға үлкен көңіл бөлу өте маңызды.
Қандай ойындар балаңызға сөйлеу дыбыстарын қызықты түрде тыңдауға үйретуге мүмкіндік береді:
«Дыбысты қабылда». Ересек адам буындарды айтады, ал бала берілген дыбысы бар буынды естігенде қолдарын шапалақтайды.
«Сөзде [А] дыбысын естісеңіз қол соғыңыз.» Біз дыбысты дауысымызбен бөлектеп, оны «басамыз». Дауысты дыбыстардан бастау керек, содан кейін дауыссыз дыбыстарға көшу керек.
«Дыбысты тану». Мәтінді тыңдап, онда қай дыбыс жиі кездесетінін атаңдар.
Тут мышка. У мышки мышата. Мышка шумит.
«Сөздегі бірінші дыбысты анықта» Әр үстелде заттардың суреттері бар карточкалар бар. «Аист» сөзінің қай дыбыстан басталатынын анықтап, «лавка» таңдап, аты сол дыбыстан басталатын затты сөрсету ұсынылады:
- «а» дыбысымен (арбуз, апельсин, ананас, машина, автобус);
- «л» дыбысымен (лук, лодка, лощадь, луна, ландыш, ласточка).
«Сөздегі соңғы дыбысты анықта» Әр үстелде заттың суреттері бар карточкалар бар. «Нос», «малыш» сөзіндегі соңғы дыбысты анықтау, аты бірдей дыбыспен аяқталатын нысанды таңдау және көрсету ұсынылады:
- «с» дыбысы (нос, насос, пылесос, автобус, пес);
- «ш» дыбысымен (мышь, малыш, шалаш, душ, брошь,).
«Дыбыстың сөздегі орнын анықта». Үлкендер сөздерді атайды, бала дыбыстың сөздің қай жерінде екенін анықтайды (басында, ортасында, соңында).
«Дыбыстық доп» ересек қатты дауыссыз дыбысты атайды, ал бала оның жұмсақ нұсқасын атайды, яғни. жұп табады. (м – мь, д – дь, т.б.)
«Сурет үшін орын табыңыз». Жуан және жіңішке дауыссыз дыбыстарды ажыратамыз. Үлкен адам сөзді атайды, бала берілген дыбыстың «қаттылығын» немесе «жұмсақтығын» анықтайды.
Буындар – сөздің бөліктері. Қол соғу арқылы сөзді буынға бөлеміз, сөз жүруге болады, алақан иек астында, иек қолға неше рет тисе, сөзде қанша буын бар. Сөзде қанша дауысты дыбыс болса, сонша буын бар.
«Үйлерге сөздерді орналастыр» Суреттерде бейнеленген сөздердегі буын санын анықтау және бұл сөздерді терезелері әртүрлі үйлерде «қондыру» ұсынылады (1,2,3,4)
Сөздерге дыбыстық талдау жасау.
Бала сөздегі дыбыстардың орнын естіп, анықтауды үйренгеннен кейін сөздерге дыбыстық талдау жүргізуге көшеміз. Талдаудың бұл түрі құлақ арқылы да жүргізіледі. Сөзге дыбыстық талдау – сөздегі дыбыстарды ретімен және олардың белгілерін (дауысты, дауыссыз, жуан, жіңішке) анықтау. Сөздің дыбыстық үлгісі - сөздегі дыбыстар ретімен орналасқан шаршылар тізбегі - таңбалар. Сөзге дыбыстық талдау сөздегі дыбыстарды дауыспен және олардың белгілерімен рет-ретімен ерекшелеу арқылы жүргізіледі. Мысалы: үй
1) Сөзді әр дыбыс естілетіндей баяу, анық айтамыз.
2) Бірінші Д – ом дыбысын өз дауысымызбен ерекшелейміз: Д – дауыссыз дыбыс, д – көк түспен белгіленген;
3) Екінші д – OO –м дыбысын өз дауысымызбен белгілейміз: О – дауысты. дыбыс - қызыл түспен белгіленеді:
4) Дауысымызбен үшінші дыбысты белгілейміз дo- MM: M – дауыссыз дыбыс – көк түспен белгіленеді.
дом сөзінде 3 дыбыс – 2 дауыссыз дыбыс бар. және 1 дауысты дыбыс
Түлкі, мысық, раушан, көкнәр сөздеріне өз бетімен дыбыстық талдау жасауды ұсынамын.
- Айтыңызшы, әріптер неден тұрады? (сөздерден)
- Біріккен сөздерден не шығады? (сөйлем)
Сөйлем дегеніміз не? Сөйлем дегеніміз бір-бірімен мағынасы байланысқан сөздер.
- Біздің сөйлеуіміз сөйлемдерден тұрады. Дұрыс, әдемі сөйлеу үшін сөздерді бір-біріне мағынасына қарай таңдап, сөйлемдер құрастырамыз.
- «Күз» тақырыбына 2,3,4 сөзден тұратын сөйлем құрастыру;
- 3, 4, 5 сөзден тұратын тірек сурет бойынша сөйлем құрау;
- Графикалық схеманы пайдалана отырып сөйлемдерді құрастыру (жеке)
(әрқайсысының алдында сөйлемнің графикалық диаграммасы бар – осы сызбаға сәйкес сөйлем ойлап табу керек).
Енді бүгінгі кездесуімізді қорытындылайық. Енді қолыңызды қағазға сызыңыз және контурдың ішіндегі сұрақтарға жауптарыңызды жазыңыз. «Маған ең ұнағаны...», «Болашақта мен қолданамын...», «Мұнда мен жаңа нәрсе білдім...».
Кездесуімізді мына сөздермен аяқтағым келеді:
Балалық шақ – әр адамның өміріндегі таңғажайып кезең және ол мектепке барғанда аяқталмайтынын ұмытпаңыз. Бірге сөйлеуге көбірек уақыт бөліңіз. Сіздің балаңызға бәрінен де махаббат пен қамқорлық керек .
Сізге және сіздің балаларыңызға сәттілік тілейміз!